Cassis in plaats van cola

‘Ik wil afvallen en drink nu cassis in plaats van cola. Dat is veel gezonder want cassis bestaat vooral uit bessen.’ [logisch misverstand, want als je op het etiket van cassis kijkt zie je allemaal gezonde bessen afgebeeld].

‘De diëtist heeft me een voorbeeldmenu gegeven. Ik heb dit allemaal precies zo gegeten, maar ben toch aangekomen in plaats van afgevallen. Ik snap niet hoe dat komt.’ [na doorvragen bleek dat het kwam omdat de cliënt het voorbeeldmenu gegeten had bovenop wat hij normaal gesproken al at. Als een soort medicijn wat je inneemt].

Bovenstaande, waargebeurde voorbeelden hebben te maken met gezondheidsvaardigheden. Maar er zijn nog veel meer voorbeelden te geven. Bijvoorbeeld als het gaat om stoppen met roken:

• Thea begrijpt de bijsluiter van de nicotinepleisters die ze gebruikt maar voor de helft en gebruikt ze daardoor niet op de juiste wijze.
• Jarno stelt geen vragen, hoewel hij je uitleg over wanneer hij de meeste lichamelijke ontwenningsverschijnselen kan verwachten niet snapt.
• Het lukt Pieter niet om een keuze te maken welke stoppen-met-roken hulp hij zal gebruiken.

Maar liefst 35% van de volwassen Nederlanders is onvoldoende of beperkt gezondheidsvaardig. Iedereen die mensen helpt bij het ontwikkelen van een gezonde leefstijlgewoontes heeft er mee te maken. Maar wat wordt er nu precies onder verstaan en hoe hou je rekening met mensen die beperkt gezondheidsvaardig zijn?

Wat zijn gezondheidsvaardigheden?

Gezondheidsvaardigheden kun je definiëren als de vaardigheden die je nodig hebt voor het ‘vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen van informatie op het gebied van gezondheidszorg, ziektepreventie en gezondheidsbevordering’.

Er worden verschillende soorten gezondheidsvaardigheden onderscheiden. Een veelgebruikte indeling is die in functionele, interactieve en kritische gezondheidsvaardigheden.

Functionele gezondheidsvaardigheden zijn basisvaardigheden die je hoe dan ook nodig hebt om iets met informatie te kunnen: lezen, schrijven en rekenen. Tegenwoordig worden ook vaak digitale vaardigheden hieraan toegevoegd. Wist je dat er in Nederland 2,5 miljoen mensen van 16 jaar en ouder laaggeletterd zijn? Laaggeletterdheid betekent moeite met lezen en schrijven, en is dus wat anders dan analfabetisme.

Voorbeelden van functionele gezondheidsvaardigheden zijn een bijsluiter van medicijnen of een etiket op een voedingsmiddel kunnen lezen, een slaapdagboek kunnen invullen, de hoeveelheden van een recept voor acht personen kunnen omrekenen naar minder personen, via internet een herhaalrecept kunnen aanvragen of informatie over sportclubs in de buurt kunnen opzoeken.

Interactieve gezondheidsvaardigheden worden ook wel communicatieve gezondheidsvaardigheden genoemd. Hierbij gaat het veel meer om het begrip van de informatie en er op kunnen reflecteren. Ook valt het adequaat uitwisselen van gezondheidsinformatie hieronder. In een gesprek met een zorgverlener is het bijvoorbeeld van belang om de juiste vragen te kunnen stellen en informatie over je eigen situatie te kunnen geven, waarbij je hoofd- en bijzaken van elkaar scheidt.

Kritische gezondheidsvaardigheden zijn nodig om daadwerkelijk iets met de informatie te kunnen doen. De ordening welke informatie wel en niet belangrijk en/of betrouwbaar is, wat prioriteit heeft om iets mee te doen en in staat zijn om vooruit te denken bij het toepassen van de informatie. Bijvoorbeeld het kunnen inschatten welke bronnen en informatie wel en niet betrouwbaar zijn als het om voeding en afvallen gaat, of vaststellen wat echt belangrijke aspecten zijn om mee aan de slag te gaan als je een paar kilo kwijt wil.

Gevolgen beperkte gezondheidsvaardigheden

Zonder gezondheidsvaardigheden is het moeilijk navigeren door de gezondheidszorg en is het moeilijker om een gezonde leefstijl na te streven. Iemand die minder gezondheidsvaardig is, heeft vaker ook een slechtere gezondheid. Beperkte gezondheidsvaardigheden zijn gerelateerd aan een hele reeks ongunstige uitkomsten, zowel op het gebied van leefstijl als gezondheid en ziekte.

Naast obesitas, komt roken ook vaker voor bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Ze ondernemen minder vaak een stoppoging en vallen ook vaker terug. Veel interventies en leefstijlprogramma’s bereiken menen met beperkte gezondheidsvaardigheden minder goed. Alle reden dus om hier meer aandacht aan te geven.

Rekening houden met gezondheidsvaardigheden

Mensen die minder gezondheids- of taalvaardig zijn, lopen hier niet mee te koop. Het begint met het herkennen ervan, bijvoorbeeld doordat mensen vermijden dat ze moeten lezen of schrijven (zoals een formulier niet invullen) of geschreven instructies niet goed opvolgen. Pharos heeft de Checklist HERKENNEN laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden ontwikkeld.

Een volgende stap is het bespreekbaar maken en doorverwijzen (bijvoorbeeld naar een bibliotheek of taalhuis).

In de communicatie houd je rekening met een aantal zaken:

• Taalgebruik: geen jargon gebruiken, eenvoudige en korte zinnen, één vraag tegelijk stellen, focussen op hoofdzaken, geen zijsporen inslaan, en de belangrijkste dingen herhalen. Communiceer op taalniveau B1. Op de website ishetb1.nl kun je kijken welke woorden wel en niet op B1-niveau zijn.

• Beeldmateriaal is ondersteunend. Ook hier is het belangrijk de illustraties zo eenvoudig mogelijk te houden, zonder afleidende details. Gebruik daarnaast geen abstracte symbolen. Bij het laten zien van onderdelen van het menselijk lichaam is het belangrijk altijd het hele lichaam erbij weer te geven, zodat dat als referentie dient en iemand begrijpt waar het onderdeel zich bevindt. Laat naast het zieke lichaamsdeel ook het gezonde zien, en gebruik realistische kleuren (geen blauw bot bijvoorbeeld).

De Coachkaarten Positieve Leefstijlverandering en de Stoppen met roken gesprekskaarten zijn visuele hulpmiddelen die je kunt gebruiken.

• In een gesprek kan de ‘teach-backmethode’ gebruikt worden. Nadat je uitleg hebt gegeven kun je bijvoorbeeld vragen: ‘Ik wil graag zeker weten of ik het goed heb uitgelegd. Wilt u het belangrijkste nog eens in uw eigen woorden vertellen?’

Meer?

Wil je in jouw organisatie meer aandacht besteden aan gezondheidsvaardigheden en hoe je daar als professional beter op in kunt spelen? Je kunt met jouw organisatie een workshop hierover volgen.

Is jouw organisatie specifiek geïnteresseerd in Stoppen met roken? Dan is er de 1-daagse training Laagdrempelig en visueel in gesprek over stoppen met roken. Geaccrediteerd voor Stoppen-met-roken coaches.

In de opleiding tot leefstijlcoach aan de LeefstijlCoach Academy besteden we ook aandacht aan specifieke doelgroepen, waaronder mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Verder lezen over gezondheids- en andere vaardigheden voor een gezonde leefstijlverandering? Lees dan Ik ga het gewoon (niet) doen; Waarom leefstijl- en gedragsverandering moeilijk is en hoe het wél kan.

Bronnen

Oosterberg, E., Bakx, J., van Bommel, H., Elbrink, S. Visueel voorlichtingsmateriaal voor laaggeletterden. Tijdschrift voor praktijkondersteuning, 2012(6):150-154.

Li, M., Sonoda N., Koh, C. Yasumoto, R. Morimoto, A.  Meta-analysis of the association between health literacy and smoking. Population Medicine 2022;4:22.

Pharos. (2022). Checklist HERKENNEN laaggeletterdheid. Geraadpleegd februari 2025 van https://www.pharos.nl/wp-content/uploads/2018/10/Checklist-HERKENNEN-laaggeletterdheid-maart-2022.pdf.

Pharos. (2024). Factsheet Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden. Geraadpleegd februari 2025 van file:///C:/Users/overt/Downloads/factsheet-laaggeletterdheid-en-beperkte-gezondheidsvaardigheden%20(2).pdf.

Sørensen, K., Van den Broucke, S., Fullam, J., Doyle, G., Pelikan, J., Slonska, Z., Brand, H., & (HLS-EU) Consortium Health Literacy Project European (2012). Health literacy and public health: A systematic review and integration of definitions and models. BMC Public Health, 12, 80.

Delen van deze blog komen uit: Steenhuis I. Ik ga het gewoon (niet) doen! Waarom leefstijl- en gedragsverandering moeilijk is en hoe het wél kan. 2024. Naarden, Lanseloet Uitgeverij.